Του Αλέξανδρου Χρύση, καθηγητή Φιλοσοφίας του Παντείου Πανεπιστημίου
Από πρώτη άποψη, είναι επόμενο τα τεχνολογικά επιτεύγματα, όπως «εμφυτεύονται» και «αποικίζουν» την καθημερινότητα του σύγχρονου ανθρώπου, να μαγνητίζουν το ενδιαφέρον του, να τον γεμίζουν αισιοδοξία σε σχέση με την αποτελεσματική αντιμετώπιση κρίσιμων προβλημάτων, όπως κατεξοχήν αυτά της υγείας, και υπαρξιακών αναγκών, όπως αυτή της επικοινωνίας. Από την άλλη πλευρά, οι εξελίξεις αυτές, όχι σπάνια, προκαλούν δέος απέναντι στη δύναμη των τεχνολογικών καινοτομιών και των επιστημονικών κατακτήσεων. Θαρρεί κανείς πως τα ίδια τα πράγματα, οι ίδιες οι μηχανές αποκτούν ψυχή και νοημοσύνη! Και για να είμαστε ειλικρινείς, είναι, όντως, πολλοί οι χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και οι επισκέπτες των διαδικτυακών ιστοτόπων που παραπαίουν ανάμεσα στο παραληρηματικό υμνολόγιο υπέρ της τεχνοεπιστήμης και τον παραλυτικό φόβο στην εφιαλτική προοπτική μιας απόλυτης δήθεν αυτονόμησης των ρομποτικών μηχανισμών και των αυτοματοποιημένων ψηφιακών οργανισμών από τους ίδιους τους ανθρώπους-δημιουργούς τους.
Ζούμε στην εποχή του ραγδαία διεθνοποιούμενου και ψηφιοποιούμενου καπιταλισμού. Ζούμε στην εποχή αλλεπάλληλων τεχνολογικών αλμάτων που εκδηλώνονται όχι μόνο στο διαρκώς μετασχηματιζόμενο βασίλειο των παραγωγικών δυνάμεων, όχι μόνο στο πολύτροπα μεταβαλλόμενο πεδίο των εργασιακών σχέσεων, αλλά σε κάθε πτυχή, σε κάθε γωνιά, σε κάθε στιγμή της καθημερινής μας ζωής. Ο διαδικτυακός χειρισμός του κόσμου των πραγμάτων (internet of things), όπως και η διαδικτυακή μέτρηση, ενίοτε και υπαγόρευση, των κινήσεων και λειτουργιών του ανθρώπινου σώματος (internet of bodies), τρέφουν -εν πολλοίς αποτελεσματικά μέχρι τώρα- το ζωτικό ψεύδος ή, ορθότερα, τη θανάσιμη ψευδαίσθηση ότι μπορούμε, και μάλιστα σε ατομική βάση, να κατασκευάσουμε το δικό μας προσωπικό χώρο, τη δική μας παραδεισένια νησίδα καταμεσής στον τρικυμιώδη καπιταλιστικό ωκεανό. Ταυτόχρονα, ωστόσο, και από αντίθετη κατεύθυνση, δαιμονοποιούνται συχνά η επιστημονική και η τεχνολογική πρόοδος, καθώς, συχνά, αντιμετωπίζονται τις κατασκευές τους σαν «μηχανήματα» του διαβόλου.
Δεν είναι, βεβαίως, εύκολη η διττή αναμέτρηση με τη λαγνεία και το φόβο που εκπέμπονται σε κοινωνική μακρο-κλίμακα από τεχνολογικά αναπτύγματα όπως αυτά της τεχνητής νοημοσύνης, της αποκωδικοποίησης του ανθρώπινου γονιδιώματος, της κατασκευής κυβερνοοργανισμών κ.α. Η αποτελεσματικότητα αυτού του διμέτωπου ιδεολογικού και, σε τελική ανάλυση, πολιτικού αγώνα προϋποθέτει την ανάγνωση της τεχνολογίας και της επιστήμης όχι αφηρημένα και ανιστορικά, αλλά ως φαινομένων που εκδηλώνονται στο έδαφος του σύγχρονου καπιταλισμού, ως διαδικασιών που προσδιορίζονται, αλλά και προσδιορίζουν αντιφατικά τη δυναμική του ως ταξικής κοινωνίας σε παρατεταμένη και επί της ουσίας, διαρκή και πολύμορφη κρίση.
Ανάγεται στα μέσα περίπου του 19ου αιώνα, η διεισδυτική ανάλυση του Marx, διαμέσου της οποίας ο κριτικός της πολιτικής οικονομίας, εστιάζοντας το ερευνητικό βλέμμα του στην άμεση υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο, παρατηρούσε με ψυχραιμία το πώς διαμορφώνεται η σχέση (εργαζόμενου) ανθρώπου και μηχανής στο βιομηχανικό καπιταλισμό της εποχής του, αλλά και την τάση διαμόρφωσης αυτής της σχέσης στο μέλλον. Για το συγγραφέα των Grundrisse (1857-1858), τα «αυτόματα συστήματα των μηχανών» αποκάλυπταν ήδη την «ειδοποιό διαφορά» της βιομηχανικής σε σχέση με προγενέστερες μορφές οργάνωσης και ανάπτυξης της καπιταλιστικής οικονομίας και κοινωνίας. Η μηχανή είχε πάψει να αποτελεί πλέον μέσο εργασίας του μεμονωμένου εργάτη. Η δραστηριότητα του εργάτη είχε αρχίσει να υπακούει στην κίνηση των αυτόματων συστημάτων των μηχανών, ενώ η επιστήμη «επιδρούσε διαμέσου της μηχανής σαν ξένη δύναμη πάνω στον εργάτη, σαν δύναμη της ίδιας της μηχανής.»i Με άλλα λόγια, αφότου η παραγωγική διαδικασία παύει να αποτελεί έκφραση της άμεσης δεξιοτεχνίας του εργάτη και μετατρέπεται, όπως κατεξοχήν συμβαίνει στις μέρες μας, σε εφαρμοσμένη σύνθεση της επιστήμης και της τεχνικής, το κεφάλαιο επιβάλλεται ως εξουσία πάνω στη ζωντανή εργασία. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, στο πλαίσιο της ταξικής πραγματικότητας μιας καπιταλιστικής κοινωνίας, η κεφαλαιοκρατική τάξη ως ιδιοκτήτρια των μέσων παραγωγής είναι αυτή που ιδιοποιείται τις τεχνολογικές και επιστημονικές κατακτήσεις και εδραιώνει την εξουσία της πάνω στη ζωντανή εργασία και στο φορέα της, πάνω στο προλεταριάτο.
Ασφαλώς, το σύγχρονο προλεταριάτο των καπιταλιστικών μητροπόλεων, αλλά και των περιφερειακών αστικών κέντρων του 21ου αιώνα δεν πρόκειται να αντλήσει την έμπνευσή του από το κίνημα των αγανακτισμένων Λουδιτών του βικτωριανού καπιταλισμού του 19ου αιώνα. Σε αντίθεση προς τους απελπισμένους συντρόφους της εκείνης της μακρινής εποχής, η σύγχρονη εργατική τάξη μπορεί να διακρίνει ότι η πηγή των κοινωνικών δεινών της δεν είναι οι μηχανές και τα αυτοματοποιημένα/ψηφιοποιημένα συστήματά τους, δημιουργήματα άλλωστε και αυτά της ανεξάντλητης ανθρώπινης νοημοσύνης, της παραγωγικής διανοητικής και χειρωνακτικής εργασίας των εκατοντάδων εκατομμυρίων μισθωτών δούλων του καπιταλιστικού συστήματος.ii Ακόμη και αν, στις σημερινές συνθήκες, η αυτοματοποιημένη μηχανή προβάλλεται πλέον όχι απλά ως ατελές υποκατάστατο του ανθρώπινου οργανισμού, όπως στην εποχή του Marx, αλλά ως τελειοποιούμενη μετάλλαξη/υπέρβαση του ίδιου του ανθρώπινου οργανισμού (μετα-ανθρωπισμός), το σύγχρονο προλεταριάτο έχει την εμπειρία και τη γνώση που του επιτρέπουν να διακρίνει αυτόν καθαυτόν τον καπιταλισμό ως εκείνο τον κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό που μετατρέπει την ευλογία της ανθρώπινης δημιουργίας στα πεδία της επιστήμης και τεχνικής σε κατάρα.
Πόσο διαφορετικός θα ήταν πράγματι ο κόσμος, αν οι μεγάλες επιστημονικές ανακαλύψεις και τεχνολογικές καινοτομίες, αντί να αποτελούν ιδιοκτησία των πολυεθνικών επιχειρήσεων και των κροίσων του διεθνούς καπιταλισμού, μετατρέπονταν, με όρους κοινωνικής ιδιοκτησίας, σε πλούτο των ελεύθερων συνεταιριζόμενων δημιουργών τους! Φαντάζει ίσως ουτοπική, αλλά υπάρχει η δυνατότητα, ακριβέστερα η αναγκαιότητα, να αποδειχθεί και πρακτικά ότι μια τέτοια απελευθερωτική διαδικασία είναι εφικτή. Απέναντι στην τεχνο-λαγνεία και στην τεχνο-φοβία, που θεριεύουν στις μέρες μας ως αλληλοσυμπληρούμενες εκφάνσεις της φυσικής τάσης του καπιταλισμού να λειτουργεί και να αναπαράγεται διαμέσου της αλλοτρίωσης της εργατικής και των άλλων υποτελών τάξεων, οι πραγματικοί δημιουργοί του πλούτου διαθέτουν σήμερα, περισσότερο από ποτέ άλλοτε, σημαντικά τεχνικά τουλάχιστον εφόδια, προκειμένου να οργανωθούν και να δράσουν κοινωνικά και πολιτικά σε αυθεντικά αντικαπιταλιστική, δηλαδή κομμουνιστική κατεύθυνση.
Όπως επιστημονικά διέκρινε ο Marx πριν δυο περίπου αιώνες (!), ως ιδιοκτησία των καπιταλιστικών τάξεων, «τα πιο αναπτυγμένα μηχανήματα εξαναγκάζουν τον εργάτη να δουλεύει περισσότερο χρόνο απ’ όσο ο άγριος, ή από όσο δούλευε ο ίδιος με τα πιο απλά, πρωτόγονα εργαλεία».iii Πόσο μάλλον σήμερα! Να γιατί το προλεταριάτο της εποχής μας -ιδίως το προλεταριάτο που κινείται στις ψηφιακά πιο εξελιγμένες δομές του συστήματος- πολιτικά οργανωμένο με τη μορφή σύγχρονων κομμουνιστικών κομμάτων, μπορεί και πρέπει να χαράξει και να ακολουθήσει τις μεγάλες γραμμές του επαναστατικού κοινωνικού μετασχηματισμού. Δεν είναι ουτοπία είναι ανάγκη!
«Αν θα έπρεπε να τροποποιήσω τις δραματικές λέξεις της Rosa Luxemburg σε σχέση με τους κινδύνους που αντιμετωπίζουμε», έγραφε στη στροφή του 20ου προς τον 21ο αιώνα ένας από τους πιο σημαντικούς μαρξιστές διανοητές των τελευταίων δεκαετιών του 20ου αιώνα, ο István Mészáros, «θα προσέθετα στο ‘σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα’, αυτή τη διευκρίνιση: ‘βαρβαρότητα αν είμαστε τυχεροί’. Καθώς η εξόντωση της ανθρωπότητας είναι η έσχατη συνέπεια της καταστροφικής πορείας ανάπτυξης του κεφαλαίου.»iv
Με τα δικά μας λόγια: καθώς η καπιταλιστική θηριωδία εξελίσσεται και κλιμακώνεται, ούτε λαγνεία ούτε φόβος απέναντι στην τεχνολογία και στην επιστήμη. Αγώνας για το σοσιαλισμό-κομμουνισμό!
i Karl Marx, Βασικές Γραμμές της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας [Grundrisse/1857-1858], Εκδόσεις ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ, Αθήνα 1990, Τόμος Δεύτερος, σ. 531.
ii «Η φύση δεν κατασκευάζει μηχανές, ατμομηχανές, σιδηροδρόμους, ηλεκτρικούς τηλέγραφους, αυτόματες κλωστικές μηχανές κλπ. […] Αυτά είναι όργανα του ανθρώπινου μυαλού δημιουργημένα με το ανθρώπινο χέρι· αντικειμενοποιημένη επιστήμη.» (Ό.π., σ. 539)
iii Ό.π., σ. 541.
iv István Mészáros, Socialism or Barbarism. From the "American Century" to the Crossroads, Monthly Review Press, New York 2001, σ. 80.
Ριζοσπάστης 11022024
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου