Σαν σήμερα στη Βάδη της Ρηνανίας της τότε Πρωσίας στις 28 Νοέμβρη
του 1820, γεννήθηκε ο Φρίντριχ Ένγκελς,ένας φλογερός μαχητής της επανάστασης στο
πλευρό του Καρλ Μαρξ, αναμφισβήτητος αρχηγός και οδηγός του διεθνούς
προλεταριάτου.
Στα
192 χρόνια από τη γέννησή του:
- Παρουσιάζουμε από τον«Ριζοσπάστη», μια σύντομη σκιαγράφηση της ζωής
και του έργου του.
- Δημοσιεύουμε links
από κείμενα του Ένγκελς που
δημοσιεύονται στο site της «Κομμουνιστικής Επιθεώρησης».
- Δημοσιεύουμε ένα μικρό εικονογραφημένο αφιέρωμα.
Σύντομη σκιαγράφηση της ζωής
και του έργου του Φρ. Ένγκελς
Ο
πατέρας του ήταν εργοστασιάρχης υφαντουργίας. Το γεγονός αυτό οδήγησε την κόρη
του Μαρξ, Ελεονόρα Μαρξ - Έβελινγκ, να παρατηρήσει πολύ εύστοχα ότι «ποτέ δε
γεννήθηκε σε τέτοιου είδους οικογένεια γιος που να ξεστρατίσει τόσο»
(«Στρατηγός, Αναμνήσεις για τον Ένγκελς», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή»).
Ο Ένγκελς φοίτησε στο κολέγιο της Βάδης και έπειτα στο λύκειο της
Έλμπερφελντ, αλλά δεν αποφοίτησε. Άφησε την τελευταία τάξη, αν και ήθελε να
συνεχίσει τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο, αφού ο πατέρας του είχε διαφορετική
γνώμη. Τον ήθελε να ασχοληθεί με τις επιχειρήσεις της οικογένειας. Υποχρεώθηκε
έτσι να εγκαταλείψει τις σπουδές και να δουλέψει για ένα χρόνο περίπου στο
γραφείο του πατέρα του και στη συνέχεια στη Βρέμη, από τα 1838 έως τα 1841 σ'
ένα μεγάλο εμπορικό οίκο. Στη Βρέμη συνδέεται με έναν όμιλο ριζοσπαστών
διανοουμένων, τη «Νέα Γερμανία», και συνεργάστηκε στο «Γερμανικό Τηλέγραφο».
Έτσι άρχισε να διαβάζει τη γερμανική Φιλοσοφία και ιδιαίτερα τα έργα του
Χέγκελ.
Την άνοιξη του 1841, ο Ένγκελς έφυγε από τη Βρέμη για το Βερολίνο, όπου
υπηρέτησε τη στρατιωτική του θητεία και στον ελεύθερο χρόνο του παρακολουθούσε
μαθήματα στο πανεπιστήμιο της πόλης, με αποτέλεσμα να προσχωρήσει στο ρεύμα των
νεοχεγκελιανών, το ρεύμα, δηλαδή, των οπαδών του Χέγκελ, που προσπαθούσαν από
τη φιλοσοφία του να βγάλουν επαναστατικά και αθεϊστικά συμπεράσματα. Από το
Μάρτη έως το Δεκέμβρη του 1842, υπήρξε συνεργάτης της «Εφημερίδας του Ρήνου»,
διευθυντής της οποίας, τον Οκτώβρη του ίδιου έτους, έγινε ο Μαρξ. Ένα μήνα
μετά, στα τέλη του Νοέμβρη, οι δύο άνδρες συναντήθηκαν στα γραφεία της
εφημερίδας στην Κολωνία, αλλά εκείνη η συνάντηση δεν έμελλε να είναι αυτή που
σημάδεψε τη ζωή τους.
Το Μάρτη του 1842, ο Ένγκελς δημοσίευσε την μπροσούρα «Ο Σέλιγκ και η
αποκάλυψη», όπου υποβάλλει σε μια ολόπλευρη κριτική τις αντιδραστικές,
μυστικιστικές αντιλήψεις του ιδεαλιστή φιλοσόφου Σέλιγκ. Μετά τη στρατιωτική
του θητεία, ο Ένγκελς πήγε στην Αγγλία, στο Μάντσεστερ. Εκεί έρχεται σε επαφή
με το εργατικό κίνημα της εποχής και τις σοσιαλιστικές ιδέες, όπως εκφράζονταν
από το κίνημα των χαρτιστών και τον ουτοπικό σοσιαλισμό του Ρόμπερτ Όουεν. Στην
Αγγλία, λόγω των αντικειμενικών συνθηκών (βιομηχανική επανάσταση, πλήρης
ανάπτυξη του καπιταλισμού), μελετά την κατάσταση της εργατικής τάξης της
Αγγλίας.
Το 1844, ο Ένγκελς δημοσίευσε, στα «Γαλλογερμανικά Χρονικά» που διηύθυνε
ο Μαρξ και έβγαιναν στο Παρίσι, μια «Κριτική μελέτη πάνω στην Πολιτική
Οικονομία». Ο Μαρξ χαρακτήρισε αυτό το άρθρο σαν αριστοτεχνική σκιαγράφηση μιας
νέας Πολιτικής Οικονομίας. Στα τέλη Αυγούστου του 1844, ο Ένγκελς έφυγε από το
Μάντσεστερ και γύρισε στη Γερμανία, περνώντας από το Παρίσι, όπου και συνάντησε
τον Μαρξ. Από δω, άρχισε η φιλία των δύο μεγάλων ηγετών του προλεταριάτου,
φιλία για την οποία ο Λένιν είπε ότι ξεπερνάει «όλους τους θρύλους, και τους
πιο συγκινητικούς θρύλους των αρχαίων, τους σχετικούς με τη φιλία των ανθρώπων»
(Λένιν: «Καρλ Μαρξ - Φρίντριχ Ένγκελς»). Στο Παρίσι, ο Μαρξ και ο Ένγκελς
έγραψαν μαζί το έργο «Η Αγία Οικογένεια», που καταφερόταν ενάντια στους Νεοχεγκελιανούς
και που βάζει τα θεμέλια της επαναστατικής υλιστικής αντίληψης για την ιστορία
και την προοπτική του σοσιαλισμού.
Το 1845, ο Ένγκελς γυρίζει στη Γερμανία και δημοσιεύει το σπουδαίο έργο
του «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία», αποτέλεσμα των εκεί ερευνών
και μελετών του. Σ' αυτό το έργο, σύμφωνα με τον Λένιν, «ο Ένγκελς απέδειξε
πρώτος ότι το προλεταριάτο δεν είναι μόνον η τάξη που υποφέρει», αλλά και ότι
«το προλεταριάτο, στους αγώνες του, θα βοηθήσει μόνο του τον εαυτό του» (Λένιν:
«Καρλ Μαρξ - Φρίντριχ Ένγκελς»).
Την άνοιξη του 1845, ο Ένγκελς εγκαταστάθηκε στις Βρυξέλλες, όπου
κατοικούσε τότε ο Μαρξ. Έγραψαν μαζί τη «Γερμανική Ιδεολογία», ασκώντας κριτική
στη φιλοσοφία του Φόυερμπαχ, στις απόψεις των νεοχεγκελιανών και τον «αληθινό σοσιαλισμό»,
αντιδραστικό ιδεολογικό ρεύμα στη Γερμανία, σύμφωνα με το οποίο δε χρειαζόταν η
ανάπτυξη της ταξικής πάλης της εργατικής τάξης, υποχρεώνοντάς την έτσι στο
συμβιβασμό.
Από το 1845 έως το 1847, ο Ένγκελς έζησε ανάμεσα στις Βρυξέλλες και στο
Παρίσι, συνεχίζοντας τις επιστημονικές του μελέτες και την πρακτική του δράση
μέσα στους εργάτες.
Όπως και ο Μαρξ, ήρθε κι αυτός σ' επαφή με την οργάνωση «Ένωση
Κομμουνιστών», η οποία ήταν περισσότερο συνδικαλιστική παρά πολιτική. Με τον
Μαρξ συνεργάζονται δραστήρια για την προετοιμασία του Β` Συνεδρίου της
οργάνωσης, με αποτέλεσμα να μετατραπεί σε καθαρά πολιτικό κόμμα, στα 1847. Η
σημαντικότερη συμβολή τους ήταν η επεξεργασία του πρώτου στην ιστορία
Προγράμματος προλεταριακού κόμματος, που έμεινε στην ιστορία ως «Μανιφέστο του
Κομμουνιστικού Κόμματος». Ο Ένγκελς έγραψε τις «Βάσεις του Κομμουνισμού», που
ήταν ένα προσχέδιο του προγράμματος της «Ένωσης Κομμουνιστών».
Όταν ξέσπασε στη Γαλλία η επανάσταση του 1848, ο Ένγκελς ακολουθεί στο
Παρίσι τον Μαρξ, που τον είχαν εξορίσει από τις Βρυξέλλες. Στις αρχές του
Απρίλη του 1848, άρχισε η επανάσταση στη Γερμανία. Ο Ένγκελς μαζί με τον Μαρξ
φεύγουν από το Παρίσι για την Κολωνία, όπου αναλαμβάνουν τη διεύθυνση της «Νέας
Εφημερίδας του Ρήνου» και αρχίζουν μια σπουδαία επαναστατική δράση. Εκεί
εκδίδεται ένταλμα συλλήψεως εναντίον των συντακτών της «Νέας Εφημερίδας του
Ρήνου» και ο Ένγκελς φεύγει για τις Βρυξέλλες, όπου τον συλλαμβάνουν, τον
ρίχνουν στη φυλακή και αργότερα τον εξορίζουν. Τον Οκτώβρη φτάνει στο Παρίσι και
από κει καταφεύγει στην Ελβετία και μόνο το Γενάρη του 1849 επιστρέφει στην
Κολωνία. Ύστερα από λίγο, αυτός και ο Μαρξ παραπέμπονται στη Δικαιοσύνη με την
κατηγορία της «προσβολής κατά του καθεστώτος». Κατά τη δίκη, οι κατηγορούμενοι
γίνονται κατήγοροι και το δικαστήριο αναγκάζεται να τους απαλλάξει. Ο Ένγκελς
παίρνει μέρος στην ένοπλη λαϊκή εξέγερση και, όταν αυτή καταστέλλεται, περνάει
στο ελβετικό έδαφος με τις τελευταίες επαναστατικές μονάδες. Έτσι, μετά από
πρόσκληση του Μαρξ, πηγαίνει στο Λονδίνο.
Ο Ένγκελς γενικεύει την πείρα της επαναστατικής περιόδου του 1848-1849
στη Γερμανία σε δύο έργα του, «Ο πόλεμος των χωρικών στη Γερμανία», που
δημοσιεύτηκε το 1850, και «Επανάσταση και Αντεπανάσταση στη Γερμανία»
(1851-1852), που γράφτηκε σε συνεργασία με τον Μαρξ. Σ' αυτό το έργο του, ο
Ένγκελς στρέφει την προσοχή του στη μελέτη των ζητημάτων της ένοπλης εξέγερσης.
Το Νοέμβρη του 1850 εγκαθίσταται στο Μάντσεστερ, όπου εργάζεται σαν
περιοδεύων αντιπρόσωπος ενός εμπορικού οίκου, στον οποίο έγινε αργότερα συνεταίρος.
Ασχολείται και πάλι μ' αυτό το «καταραμένο εμπόριο», για να μπορεί να βοηθάει
οικονομικά τον Μαρξ. Στο διάστημα της παραμονής του στο Μάντσεστερ, ο Ένγκελς
έγραψε πολλά, σχετικά με στρατιωτικά θέματα, για τα οποία έδειχνε ζωηρό
ενδιαφέρον. Ο Λένιν θεωρούσε τον Ένγκελς σαν ένα μεγάλο εμπειρογνώμονα στα
στρατιωτικά ζητήματα. Δεν είναι τυχαίο ότι του έδωσαν το προσωνύμιο
«Στρατηγός».
Μέσα στους κόλπους της Α` Διεθνούς, ο Ένγκελς και ο Μαρξ αγωνίζονται
ενάντια στους προυντονιστές, στους μπακουνιστές και τους άλλους εχθρούς της
Διεθνούς. Το φθινόπωρο του 1870, ο Ένγκελς εγκαθίσταται στο Λονδίνο, όπου
εκλέγεται μέλος του Γενικού Συμβουλίου της Α` Διεθνούς. Μετά τη διάλυση της Α`
Διεθνούς, ο Μαρξ και ο Ένγκελς εξακολουθούν να παρακολουθούν και να συμμετέχουν
δραστήρια στο εργατικό κίνημα, με πρωταρχικό ζήτημα την πάλη ενάντια στα
οπορτουνιστικά ρεύματα μέσα στο εργατικό κίνημα, όπου διεξάγεται οξύτατη
διαπάλη.
Αυτήν ακριβώς την εποχή, ο Ένγκελς έγραψε τα άρθρα ενάντια στον Ντύρινγκ,
που αργότερα, δηλαδή το 1877-1878, συγκεντρώθηκαν και δημοσιεύτηκαν σε βιβλίο
με τον τίτλο «Αντι-Ντύρινγκ». Σ' αυτό το έργο, ο Ένγκελς αναλύει τα πιο
σημαντικά προβλήματα της Φιλοσοφίας, των Φυσικών και των Κοινωνικών Επιστημών.
Είναι μια συντομογραφία του μαρξισμού με τα τρία συστατικά του μέρη, Φιλοσοφία,
Πολιτική Οικονομία, Επιστημονικός Κομμουνισμός. Ταυτόχρονα, ο Ένγκελς
ασχολείται με τη μελέτη των Φυσικών Επιστημών και των Μαθηματικών. Τα
αποτελέσματα αυτής της προσπάθειας βρίσκονται συμπυκνωμένα στο περίφημο έργο
του «Διαλεκτική της Φύσης».
Μετά το θάνατο του Μαρξ, ο Ένγκελς αναλαμβάνει να εκδώσει το δεύτερο και
τρίτο τόμο του «Κεφαλαίου», που ο Μαρξ δεν μπόρεσε ν' αποτελειώσει. Ο δεύτερος
τόμος κυκλοφόρησε το 1885 και ο τρίτος με δικές του συμπληρώσεις, απαραίτητες
για την έκδοσή του, το 1894. Μ' αυτήν την εργασία του, ο Ένγκελς ανήγειρε, στον
μεγαλοφυή φίλο του, ένα μεγαλόπρεπο μνημείο. Την ίδια περίοδο, έγραψε την
«Καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους». Το 1888
κυκλοφόρησε το βιβλίο του «Λουδοβίκος Φόυερμπαχ και το τέλος της γερμανικής
κλασικής φιλοσοφίας». Έργο που δίνει ολοκληρωμένα τη μαρξιστική αντίληψη για το
Διαλεκτικό και Ιστορικό Υλισμό.
Την εποχή αυτή αναπτύσσεται ένα ιδεολογικό ρεύμα στους κόλπους του
γερμανικού σοσιαλισμού, που υπερέβαλε σχετικά με το ρόλο της οικονομικής βάσης
στην ιστορική εξέλιξη και οδηγούσε σε παθητική θεώρηση της ιστορίας, στην
υποτίμηση του ρόλου των ιδεών, της πολιτικής, της ταξικής πάλης του
προλεταριάτου για την κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας. Η ερμηνεία αυτή, έγραφε
ο Ένγκελς στον Μέρινγκ, πηγάζει από «μία χυδαία και όχι διαλεκτική αντίληψη του
αιτίου και του αποτελέσματος, από την αντίληψη να θεωρούνται αντίθετα το ένα
προς το άλλο, από την απόλυτη άγνοιά τους για την αμοιβαία αλληλοεπίδραση του
ενός πάνω στο άλλο. Αυτοί οι κύριοι λησμονούν εντελώς, και συχνά εκ προθέσεως,
ότι, από τη στιγμή που, υπό την αντίδραση των οικονομικών συνθηκών, θα προκύψει
ένα ιστορικό γεγονός, το γεγονός τούτο θα αντιδράσει με τη σειρά του και θα
επιδράσει τόσο στο περιβάλλον του όσο και πάνω στα αίτια που το προκάλεσαν».
Σε διάφορα γράμματά του εκείνη την περίοδο, ο Ένγκελς καταπιάνεται με το
θέμα της αλληλοεπίδρασης της βάσης και του εποικοδομήματος και φανερώνει τις
ειδικές συνθήκες ανάπτυξης της ιδεολογίας (Φιλοσοφία, Θρησκεία, Τέχνη), χωρίς
συσχετισμό με την οικονομία, κατακρίνει τους «μαρξιστές!..», που, παίρνοντας
μερικά γενικά πασαλείμματα από τον Ιστορικό Υλισμό, δεν κάνουν τον κόπο να
μελετήσουν στις λεπτομέρειές τους τα συγκεκριμένα περιστατικά της ιστορίας.
Από την αρχή της πολιτικής του δράσης έως το τέλος της ζωής του, ο
Ένγκελς υπήρξε ένας φλογερός μαχητής της επανάστασης, ο αναμφισβήτητος αρχηγός
και οδηγός του διεθνούς προλεταριάτου, ο καλύτερος ερμηνευτής των ταξικών του
συμφερόντων. Πολέμησε αδυσώπητα τον οπορτουνισμό μέσα στο πνεύμα των εργατών,
ξεσκέπαζε με θάρρος και έκρινε με αυστηρότητα τα σφάλματά τους, προσανατόλιζε
τη δράση τους προς τον επαναστατικό δρόμο. «Έπειτα από το θάνατο του Μαρξ,
έγραψε ο Λένιν, ο Ένγκελς υπήρξε ο αδιαφιλονίκητος σύμβουλος και οδηγός των
σοσιαλιστών της Ευρώπης» («Καρλ Μαρξ - Φρίντριχ Ένγκελς»).
Ο Λένιν υπογράμμιζε πως ο μαρξισμός δεν μπορεί να κατανοηθεί και εκτεθεί
ολοκληρωτικά, χωρίς να υπολογίζονται η συμβολή και όλα τα έργα του Φρ. Ένγκελς.
Βεβαίως, ο Ένγκελς, αν και συνδημιουργός της επιστημονικής κοσμοθεωρίας του
προλεταριάτου, είχε διαφορετική άποψη. Έτσι, σε μια υποσημείωση στο έργο του «Ο
Λ. Φόυερμπαχ...», με σεμνότητα και μετριοφροσύνη, γράφει: «Ας μου επιτραπεί μία
προσωπική διασάφηση. Τελευταία, μίλησαν πολλές φορές για τη συμβολή μου σ'
αυτήν τη θεωρία, κι έτσι δεν μπορώ να μην πω εδώ τα λίγα εκείνα λόγια που
εξαντλούν το ζήτημα. Δεν μπορώ ούτε ο ίδιος να αρνηθώ ότι πριν, και στο
διάστημα της σαραντάχρονης συνεργασίας μου με τον Μαρξ, έχω κι εγώ κάποιο ανεξάρτητο
μερτικό στο θεμέλιωμα της θεωρίας και ιδιαίτερα στην επεξεργασία της. Όμως, το
μεγαλύτερο μέρος από τις κατευθυντήριες βασικές ιδέες, ιδιαίτερα στον
οικονομικό και ιστορικό τομέα και ειδικά στην τελική τους αυστηρή διατύπωση,
ανήκουν στον Μαρξ. Εκείνο που πρόσφερα εγώ, αν εξαιρέσουμε, βέβαια, μερικούς
ειδικούς κλάδους, μπορούσε βέβαια να το 'χει κάνει ο Μαρξ χωρίς εμένα. Ό,τι
έδωσε ο Μαρξ, δε θα το κατάφερνα εγώ μοναχός. Ο Μαρξ στεκόταν πιο ψηλά, έβλεπε
πιο μακριά και το βλέμμα του αγκάλιαζε περισσότερα και ταχύτερα από όλους εμάς
τους άλλους. Ο Μαρξ ήταν μεγαλοφυΐα, εμείς οι άλλοι, πολύ - πολύ, να 'μασταν
ταλέντα. Χωρίς αυτόν, η θεωρία δε θα ήταν σήμερα καθόλου αυτή που είναι. Γι'
αυτό δίκαια φέρνει το όνομά του».
Σύνδεσμοι σε κείμενα του
Ένγκελς που δημοσιεύονται στην ιστοσελίδα της ΚΟΜΕΠ
πηγη: 902.gr